Uzay Hukuku Alanında Yeni Bir Disiplin: Uzay Vatandaşlık Hukuku Nedir, Nasıl Olmalıdır?
Giriş
Bu çalışmada uzay vatandaşlık hukukunun ilk uzay ülkesi olarak 12 Ekim 2016’da kurulan Asgardia anayasasında nasıl düzenlendiğini ve nasıl olması gerektiğini anlatacağım. Günümüzde hızla gelişen uzay teknolojileriyle birlikte artık Mars’ta koloni kurma çalışmaları ve Artemis Projesi ile birlikte uzayda insan hakları hukuku ve uzay vatandaşlık hukuku da gündeme gelmektedir. Gelişen teknolojilerin sistemli bir şekilde kullanılması arzulanıyorsa bunun yanında muhakkak ki hukuki düzenlemelerin de olması şarttır. Zira kim teknolojileri neye göre kullanacak, kim hangi haklara sahip olacak gibi temel sorunların da cevaplandırılması şarttır.
Asgardia Uzay Devleti her ne kadar uluslararası alanda tanınmış bir devlet olmasa da bu çalışmadan tanınmış bir devlet olduğu varsayılarak uzay vatandaşlık hukukunun nasıl düzenlendiği ve nasıl düzenlenmesi gerektiğini ele alacağız.
1.Vatandaşlık ve Vatandaşlık Hukuku Nedir?
Uzay vatandaşlık hukukundan bahsetmeden önce vatandaşlığın ve vatandaşlık hukukunun ne olduğundan bahsetmemiz gerekiyor. Vatandaşlık; gerçek kişinin devletle olan hukuki bağını ifade eder. Vatandaşlık hukuku da kişinin vatandaşlığıyla ilgili kuralları içeren bir disiplindir.
Vatandaşlığın önemi kişinin statüsünün ortaya konması, devletin uluslararası alanda vatandaşını himaye etmesi gibi hukuki durumlarda ortaya çıkmaktadır. Kişinin statüsünün ortaya çıkarılması için de ilk olarak milli hukukuna bakılır zira devletle olan bağının devam edip etmediğinin, hangi hukukun uygulanacağının tespiti yapılsın.
Vatandaşlık hukuku kamu düzenini ilgilendirir ve kamu hukuku alanında yer alır. Dolayısıyla İHEB (İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi) açısından da önem kazanmaktadır. İHEB m.15’e göre “Herkesin yurttaş olmaya hakkı vardır ve yurttaşlık seçimi hakkı da elinden alınamaz” denmiştir ve bu sebeple de vatandaşlık kavramı gerek milli hukuk açısından gerek milletlerarası özel hukuk açısından hayati önem taşımaktadır.
2.Vatandaşlık Türleri Nelerdir?
Vatandaşlık türleri 2’ye ayrılmaktadır. Birincisi öz vatandaşlık (asli vatandaşlık), ikincisi sonradan kazanılan vatandaşlıktır. 1)Öz Vatandaşlık (Asli Vatandaşlık): Kişinin doğum anında doğumundan dolayı kazandığı vatandaşlıktır. Burada devlet makamının ya da yargı organlarının kararlarına ihtiyaç yoktur. Öz vatandaşlık yoluyla kazanım da ikiye ayrılır. Birincisi kan esasına göredir ki burada anneden ya da babadan ya da her ikisinden vatandaşlık almasıdır. İkincisi toprak esasına göredir, burada da doğum yeri olan ülkenin vatandaşlığı kazanılmaktadır. 2)Sonradan Kazanılan Vatandaşlık: Kişinin doğumdan sonra başka bir nedenle kazandığı vatandaşlığa denmektedir. Sonradan vatandaşlık kazanılması kişinin özgür iradesi, yetkili makamın kararı, hukuki işlemin sonucu, milletlerarası sözleşmelerin hükümleri gibi nedenlere dayanılabilir.
Kişi eğer vatansızsa, elde ettiği bir vatanı varsa o zaman sonradan kazanılma yoluyla değil asli vatandaşlık olarak kabul edilecektir ki bu durum da sonradan kazanma yoluna istisna oluşturmaktadır.
3.Vatandaşlık Hukuku’na Hâkim Olan İlkeler:
Vatandaşlık hukukuna hakim olan 3 temel ilke vardır. Bu ilkeler:
1) Herkesin mutlaka bir vatandaşlığı olmalıdır,
2) Herkesin yalnız bir vatandaşlığı olmalıdır,
3) Herkes vatandaşlığını seçmede ve değiştirmede özgür olmalıdır.
İlk ilke İHEB m.15/1’de “Herkesin bir uyrukluğa hakkı vardır”, Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi m. 4/a’da “Herkes vatandaslık hakkına sahiptir”, m. 4/b’de, “vatansızlıktan kaçınılmalıdır” şeklinde düzenlenmiştir ve sözleşmelerde yer almıştır. Amaç aslında kişilerin vatansız statüsünde bulunmasını engellemektir.
İkinci ilke kişinin birden fazla vatandaşlığa sahip olmasını engellemektir. Çünkü birden fazla vatandaşlık olması durumunda ortada bir karışıklık durumu oluşacaktır. Ancak gelişen dünya dengeleri, savaşlar, teknolojik gelişmeler vb. durumlardan dolayı artık bu ilke geçerliliğini kaybetmiştir.
Üçüncü ilkede İHEB m. 15/2 “Hiç kimse keyfi olarak yurttaşlığından veya yurttaşlığını değiştirme hakkından yoksun bırakılamaz.” hükmüyle kişilerin keyfi olarak vatandaşlığını seçme ve değiştirme hakkının elinden alınamayacağı kural olarak benimsenmiştir.
4.Vatandaşlık Hukukuna Farklı Bir Bakış Açısı: Asgardia Uzay Vatandaşlığı
Bu bölümde size ilk olarak Asgardia’ nın ne olduğundan bahsedeceğim. Asgardia, 12 Ekim 2016 tarihinde Igor Ashurbeyli tarafından kurulmuş bir uzay devletidir. Aktif bir uydu olarak yörüngede çalışmaktadır. Henüz kimse yaşamamaktadır. Bırakın birisinin yaşamasını sadece Asgardia-1 adında 10 x 10 x 20 cm boyutlarında bir uydu halinde yörüngede yer almaktadır. Bu uyduda Asgardia anayasası, vatandaşlarının kişisel verileri ve Asgardia ulusal sembolleri vardır.
Asgardia’nın 3 temel amacı vardır: 1) Uzaydan dünyaya gelecek olan tehlikeleri engellemek (ancak Asgardia’nın aktif bir ordusu bulunmamaktadır) 2) Tamamen askerden arındırılmış bilimsel doğrularla hareket eden, özgür bilimsel bir veri tabanı oluşturmak. 3) Uzayda tamamen huzurun hâkim olduğu bir medeniyet yaratmak. Ancak Asgardia henüz BM ve hiçbir devletçe tanınmamıştır.
Asgardia anayasasına baktığımızda anayasa m.6-10 arasında uzay vatandaşlığının düzenlendiğini görmekteyiz.
6.madde “Asgardia vatandaşları”;
1.fıkrasında “16 yaş üstü Asgardia’nın Birlik ve Anayasa Bildirimi’ni kabul eden ve dijital kişisel verilerini Asgardia’nın Uzay Veri Tabanı’na bilinçli bir şekilde sunan herhangi bir dünya yerlisi Asgardia Vatandaşı olabilir.” ifade edildiği üzere Asgardia vatandaşı/ uzay vatandaşı olmak için 16 yaş şartı aranmıştır. 16 yaş şartı aranmasının sebebi vatandaşlığın kabulü ile dijital kişisel verilerini işlenmesinin ne anlama geldiğini anlamak açısından ideal bir yaş olarak düşünülerek şart koşulduğunu düşünmekteyiz ancak bu durum aykırılık taşımaktadır çünkü 16 yaşında bireyin kişisel verilerle alakalı bir fikrinin olması zorunlu bir durum değildir. Fıkra hükmü devamında ‘dünya yerlisi’ ifadesi kullanılmıştır. Sonradan vatandaşlık kazanılmasında hususuna yer verilmiştir.
3.fıkrasında öz vatandaşlık/ kan esasına göre vatandaşlık kazanılması hususu düzenlenmiştir. Fıkraya göre “Bir veya iki ebeveyn veya tek ebeveyn Asgardia vatandaşı ise, çocuğu doğumda Asgardia vatandaşlığını kazanır…” çocuğun, ebeveynlerinden kan esasına göre vatandaşlık kazanacağını düzenlemişler. Fıkranın devamında ise “…Asgardia’nın kuruluşundan önce doğan bir çocuk, Asgardia vatandaşı olan ebeveynlerinin isteği üzerine bir vatandaş olabilir.” çocuk eğer 12 Ekim 2016 yılından önce doğmuşsa ve ebeveynleri de onay verirlerse Asgardia uzay vatandaşı olabiliyorlar ki bu durum 16 yaş şartının istisnası durumundadır ve kişilerin özgürce vatandaşlık seçme hakkına ihlal oluşturan bu madde hükmü vatandaşlık hukukunun temel ilkesi olan vatandaşlığı seçme hakkı özgürlüğüne ihlal oluşturmaktadır.
4.fıkrasında “Uzay vatandaşlığı, vatandaşlıktan vazgeçen Asgardia vatandaşı veya Asgardia Vatandaşlığın iptali veya geçici olarak askıya alınması üzerine feshedilebilir. Uzay vatandaşlığını iptal etme gerekçeleri ve yeni vatandaşların kabulüne ilişkin kısıtlamalar Asgardia yasası ile belirlenir.” vatandaşlıktan çıkma, değiştirme özgürlüğü açısından temel ilke olan seçme özgürlüğüne bir kısıtlama getirmektedir. Çünkü üçüncü ilke devletlerin keyfi uygulamalarını engellemek amacıyla düzenlenmiştir. Ancak vatandaşlar uzay vatandaşlığından ayrılmak için Asgardia ülkesinin belirleyeceği kurallara göre ve gerekçelerin kurallara uygun olması sonucunda ayrılma hakkına erişecektir ki bu da keyfi bir uygulamadır ve hakkı ihlal etmektedir. Zira gerekçelerin uygunluğu ile ilgili bir kriter belirtilmemiştir.
7.madde “Vatandaşların yerleşimi”;
7.maddenin 2.fıkrasında “Bir Asgardia vatandaşının bir dünya ülkesindeki daimi ikameti, haklarını veya özgürlüklerinden yoksun bırakmaz veya azaltmaz, uzay vatandaşlığını askıya almaz veya sona erdirmez ve Asgardia’ya olan yükümlülüklerini sona erdirmez.” çifte vatandaşlığın var olabileceğini ifade etmektedir. Bu durum 2.temel ilke olan herkesin yalnız bir vatandaşlığı olmalıdır ilkesine aykırılık teşkil etse de günümüzde bu ilkenin bir öneminin kalmadığını ifade etmiştik. Burada çifte vatandaşlığa izin verildiği görülmektedir.
Ancak 6.maddenin 2.fıkrasında durum tam tersidir. Madde hükmüne bakacak olursak “Asgardia’nın Uzay Vatandaşlığı özel bir vatandaşlık türüdür ve Dünya ulus vatandaşlığı için ikili veya ikinci vatandaşlık teşkil etmez. Bir Dünya ulusunun bir uzay vatandaşı haline gelen vatandaş, aksine Asgardia’nın taraf olduğu bir uluslararası antlaşma ile öngörülmedikçe, birden fazla vatandaşlık statüsüne sahip değildir.” çifte vatandaşlığın sadece Asgardia’nın taraf olduğu anlaşmalara göre verileceği, aksi halde Asgardia vatandaşlığı alındıktan sonra dünyada hiçbir devletin vatandaşı olunamaz ifadesi bireyleri vatandaşlıklarını seçme konusunda keyfi engellemelere mahal vermektedir. Madde hükümlerinde bir çelişki vardır ve bu çelişkinin giderilmesi uzay vatandaşlığı hukuku açısından önem taşımaktadır. Zira bireyler dünya üzerinde yer alan bir devletin vatandaşı olabileceği gibi uzay vatandaşı da olabilir. Vatandaşlık seçim hakkı kısıtlanmamalıdır.
7.maddede ‘Asgardia vatandaşı bir dünya ülkesinde yaşarken hak ve özgürlüklerinden yoksun bırakılamaz ve Asgardia’ya olan yükümlülüklerini sona erdirmez’ ifadesinden aslında Asgardia’ya olan sorumlulukların, uzay vatandaşlarının hak ve özgürlüklerinin devam edeceği düzenlense de dünya ülkesi bu hususu tanımaya mecbur mu, mademki çifte vatandaşlık Asgardia hükümetinin taraf olacağı sözleşmeye bağlı o zaman dünya ülkesinde yaşayan birey, yaşadığı dünya ülkesinde nasıl oy kullanacak, haklardan nasıl yararlanacak, bir sorunu olduğunda nereye nasıl başvuracak vb. sorunlar ortaya çıkıyor.
8.madde “Uzay vatandaşlarının hak ve özgürlükleri”;
Maddenin 2.fıkrasında her Asgardia vatandaşının eşit olduğu düzenlenmiştir. Ancak devamında “Doğduğu an uzay vatandaşlığı kazanan kişiler, 16. yaşını doldurduğunda hak kazanırlar ve haklarını kullanır ve yükümlülüklerini yerine getirirler.” öz vatandaşlık/ kan esasıyla-doğumdan itibaren vatandaşlığın kazanım yoluyla vatandaş olunması sonucunda hak ve özgürlüklere ehil olmak sadece 16 yaşını doldurduktan sonra gerçekleşebileceği düzenlenmiştir. Bu iki hüküm birbirine aykırılık taşımaktadır zira 2.fıkrasında her Asgardia vatandaşının eşit olduğu düzenlenirken 3.fıkrasında hak ve özgürlüklere sahip olmak sadece 16 yaşını dolduran vatandaşlar için geçerli olmaktadır.
Bu hükümler İHEB m.1’de yer alan “Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar.” hükmüne aykırılık taşımaktadır. Öte yandan sadece doğum esasına göre kazanılmasında bu şart getirilmiş olsa da m.6/3’te 12 Ekim 2016 tarihinden önce doğanların da ebeveynleri aracılığıyla vatandaşlık kazanabileceği düzenlenmiş fakat onların vatandaşlıklarına bağlı hak ve özgürlüklerini ne zaman kullanabileceği düzenlenmemiştir. Zira sonradan kazanılmış vatandaşlık konumunda olacaklar ve ne zaman haklarını kullanacaklarının belirli olmaması vatandaşlık hukuku açısından önem arz ediyor.
Madde hükmü devamında uzay vatandaşlarının hak ve özgürlükleri düzenlenmiştir. Düzenlenen hak ve özgürlükler; 1)birey dokunulmazlığı, 2)bireylerin seçme ve seçilme hakkı, yasa tasarısı sunma hakkı, bireylerin devlet faaliyetlerine ulaşma ve onları denetleme hakkı, uzay keşfine katılma ve uzay hakkındaki bilimsel bilgilere ulaşma hakkı, kişisel güvenlik ve konut dokunulmazlığı, düşünce ve ifade özgürlüğü, mülkiyet hakkı, mahkeme önünde yasal koruma talep etmek hakkı (mahkeme önünde temsil hakkı), dernek kurma hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkıdır. Yönetim biçimi olarak da demokrasi ile yönetilen Asgardia’da temsili demokrasi sistemi hakimdir.
Mülkiyet hakkının düzenlenilmesi uzayda ve gök cisimlerinde mülkiyet iddiasında bulunulamaz ilkesine aykırılık taşımaktadır zira uzay faaliyetleri ve gök cisimleri tüm devletlerce özgürce kullanılabilirken ve mülkiyet iddiasında bulunma yasağı olmasına rağmen mülkiyet hakkının kurulabileceğinin düzenlenmesi uzay hukukunun temelinde yer alan ilkeye aykırılık taşımaktadır. Ancak ileride kolonilerin kurulmasıyla uzay vatandaşlığı olması durumunda yaşanılan yerde mülkiyetin kurulması da gerekmektedir.
Öte yandan uzay vatandaşlarının uzayda, Asgardia’da ve gezegenler arasında seyahat yapabilme hakkının düzenlenmemiş olması uzay vatandaşlığı hukuku açısından bir eksiklik teşkil etmektedir. Zira gezegenler arasındaki seyahat özgürlüğü gelişen uzay teknolojileri açısından önem arz etmektedir.
9.fıkrada ise anayasada yer almayan hakların yanında diğer sözleşmelerde yer alan hakların kullanılamayacağı anlamına gelmeyeceği belirtilse de genel bir düzenleme, kazuistik olarak (çerçeve) düzenlenmesi daha doğru olacaktır. Çünkü düzenleme eksikliği söz konusudur.
9.madde “Uzay vatandaşlarının yükümlülükleri”;
İncelediğimizde çevreyi koruma yükümlülüğü, vatandaşların haklarına saygı yükümlülüğü, seçimlere ve referandumlara katılma hakkı ve yükümlülüğü (oy kullanma bir hak mı yoksa yükümlülük mü ayrıntılı bir şekilde düzenlenmemiştir ve bu durumun ayrıntılı bir şekilde düzenlenmesi de şarttır.), vergi yükümlülüğü (bu durum uzayda vergi hukukunu tartışmamızın da gerektiğini ortaya koymaktadır), kanunlara ve Asgardia Yüce Değerleri’ ne uyma yükümlülüğü (Yüce Değerlerin ne olduğu hususunda anayasada bir açıklık yoktur ki bu durum keyfi uygulamalara sebebiyet verebilir), idam yasağı (yükümlülüklere uyulmaması durumunda hapis cezasının yerine vatandaşlıktan çıkarılma cezası düzenlenmiştir), Asgardia’nın kaynaklarının vatandaşların yeteneklerine göre kullanılması (yeteneklerin neye göre tespitinin yapılacağı hususu belirtilmemiştir) yükümlülükleri düzenlenmiştir.
10.madde “Uzay vatandaşlarının hak ve özgürlüklerinin garantisi”;
Buna göre devlet, “Devlet, vatandaşlık hak ve özgürlüklerine saygı duymaktan ve onları korumaktan ve bunların uygulanmasını sağlamaktan sorumludur.” vatandaşların hak ve özgürlüklerine saygı duymaktan ve onları korumaktan sorumludur.
5. Sonuç: Uzay Vatandaşlık Hukuku Nasıl Olmalı?
İlk olarak uzayda ve gök cisimlerinde mülkiyet iddiasında bulunulamaz ilkesi olmasına rağmen mülkiyet kurma hakkının düzenlenmesi uzay hukukunda yer alan temel ilkelere aykırıdır. Uzayda mülkiyet hakkının kurulması sadece kurulan devlet üzerinde gerçekleşmeli aksi halde uzay ve gök cismi mülkiyet iddiasında bulunan kişininmiş gibi algılanabilir ki bu da uzay faaliyetleri ve teknolojileri açısından tehlike yaratma potansiyeli taşımaktadır.
Uzayda vergilendirme politikası da açıkça düzenlenmemiştir ve uzay vergi hukukunun açıkça düzenlenmesi gerekmektedir. Uzay faaliyetleri ve gök cisimlerinde yapılacak olan uzay madenciliği, uzay turizmi, uzay tarımı gibi uzay ekonomisi alanını ilgilendiren ekonomik atılımların vergilendirilme politikasının da net bir şekilde, keyfiliğe izin verilmeyecek şekilde düzenlenilmesi ve ele alınması gerekmektedir.
Uzay vatandaşlarının, dünya vatandaşları gibi seyahat hakkının da açıkça düzenlenmesi gerekir zira uzay ülkesi kurulması durumunda gezegenler arası seyahat konusu uzay turizmi ile gündeme gelmektedir. Bu durumda uzayda seyahat hakkının da gündeme gelmesi gerekmektedir.
Asgardia anayasasında yer alan uzay faaliyetlerine katılma hakkı, uzay hakkındaki bilimsel bilgilere ulaşma hakkı, uzay vatandaşlarının uzay faaliyetlerine katılma haklarının olması, uzayda derneklerin kurulması hakkı yeni alanlar yaratmakta ancak bu hakların nasıl kullanılacağı, hangi düzenlemelere tabi olacağı da düzenleme altına alınmalıdır.
Uzay vatandaşlık hukuku alanında birçok çalışmanın yapılması gerekmektedir çünkü uzay devletlerinin kurulması, teknolojilerinin artması ve uzayda koloni kurulması projelerinin de olduğu bu dönemde uzay vatandaşlık hukuku alanında çalışmaların yapılması gerekliliğini ortaya koyuyor.
Egemen Demirer’in “Uzay Hukuku Nedir?” isimli yazısını okumak için bağlantıya tıklayınız.
Hukuk ve Bilişim Dergisi’nin Yeni Sayı’sını okumak için bağlantıya tıklayınız.
Kaynakça
https://www.makaleler.com/vatandaslik-hukuku-nedir
Ayhan Dolunay, TBB Dergisi, 2016 Sayı 122
https://compec.org/blog/asgardiaya-hos-geldiniz
https://asgardia.space/tr/constitution/