Kamuya Ödünç Verme Hakkı ve Kapsamı(PLR)
1.Giriş
Halka açık kütüphaneler, kar amacı gütmeyen diğer kültürel, bilimsel kurumlar ve eğitim kurumları ile birlikte bir kamu hizmeti sunarak toplumun her kesiminin türlü fikir, bilgi ve belgeye ücretsiz erişimini sağlar. Böyle bir kamu hizmeti, çocukların ve gençlerin okuma alışkanlığı kazanmasında, vatandaşların çeşitli alanlarda çalışmalar yapmasında ve dolayısıyla kişilerin ülkesine katkı sağlamasında çok önemli bir rol üstlenmektedir. Toplumun kültürel ve bilgisel ihtiyaçlarının giderilmesinde bu denli öneme sahip söz konusu kurumlar, çalışmalarında bazı sınırlamalar ve istisnalar ile karşılaşabilmektedir. Kütüphaneler bünyesinde bulunan materyalleri oluşturan veya geliştiren kimselerin, bu materyaller üzerinde fikri mülkiyet hakları vardır. İşte kütüphane ve bilgi hizmetleri kurumlarına düşen görev; fikri mülkiyet haklarını ihlal etmeden, bu kısıtlamalar ve istisnalar dahilinde çalışarak, kullanıcıların telif hakkına riayet ederek eserlerinde yer alan bilgilere, dokümanlara yasal ve adil erişimini sağlamaktır. Bu yazıda, söz konusu görev ifa edilirken telif ve lisans hakkı sahiplerine hakkaniyetli bir bedel verilmesini düzenleyen Kamuya Ödünç Verme Hakkı (Public Lending Right-PLR) incelenecektir.[1] Kamuya ödünç verme hakkı da bilişim hukuku içerisinde büyük öneme sahiptir.
2. Kamuya Ödünç Verme (Publıc Lendıng Rıght – Plr) Nedir?
Kamu Kredi Hakkı olarak da bilinen Kamuya Ödünç Verme Hakkı (PLR), yazarların ve diğer hak sahiplerinin eserlerinin kütüphanelerde ücretsiz kamusal erişimi karşılığında, eser sahiplerine ödeme alma imkânı sunar. PLR kavramı kütüphanecilikte ve yazarlıkta nispeten yeni bir kamu politikası meselesidir. Bu hakkın temelinde eserlerin kütüphanelerde halka açık, ücretsiz bir şekilde bulunmasından kaynaklanan potansiyel satış kayıplarının tazmin edilmesi ve sanatın, sanatçının, eserlerin devlet tarafından desteklenmesi düşüncesi yatmaktadır. Yani finansal yönü ön planda olsa da özünde ahlaki yargılar bulunmaktadır. Ayrıca Kanada gibi bazı ülkelerde bu haktan sadece yazarlar değil çevirmenler, illüstratörler, grafik sanatçıları, anlatıcılar, fotoğrafçılar, editörler de yararlanabilmektedir. [2] [3]
İngiliz şair, oyun yazarı ve romancı olan Maurren Patricia Duffy yaklaşık 20 yıl PLR için mücadele etmiş ve nihayet 1979 yılında bu hakkın Birleşik Krallık’ta tanıtılmasında etkin rol oynamıştır. Duffy’e göre PLR “ödemesiz kullanım yok” ilkesini benimsemektedir. Bu ilke günümüzde fotokopiye ve dijital kullanımlara “adil ücret” kavramı olarak yansımıştır. Zaten İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 23. Maddesinde de kişinin çalışması karşılığında adil ve elverişli bir ücret almaya hakkı olduğu açıkça belirtilmektedir. [4] [5]
3. “Kamuya Ödünç Verme” Hakkının Ve Teriminin Tarihçesi
İlk PLR programı 1941 yılında Danimarka’da başlatılmasına rağmen 2. Dünya Savaşı nedeniyle 1946 yılına kadar gerektiği gibi uygulanamamıştır. Kamuya Ödünç Verme Hakkı’nın tarihini incelemek için öncelikle halk kütüphanelerinin doğuşunu ele almak gerekmektedir. Danimarkalı siyasetçi Henning Rasmussen de bu hakkın geçmişini araştırırken 1979 tarihli, “Public Lending Right: Its History, Development and Machinery in Denmark and Australia” başlıklı tezinde bu ülkelerdeki halk kütüphanesi hareketini incelemiştir.[6]
Danimarka’da başlayan; görünüşte basit, pratikte fikir sahiplerinin gereksinimlerine cevap vermesi nedeniyle önemli olan bu program diğer ülkelere de bir örnek teşkil etmiştir ve fikir yavaş yavaş ülkelerarasında yayılmıştır. 1947 yılında Norveç, 1954 yılında İsveç tarafından uygulanmaya alınmıştır. Ancak PLR, İngiliz siyasetçi ve yazar Alan Patrick Herbert’in çalışmaları ile tam anlamıyla bir “terim” olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Sir Alan Herbert 1959 yılında, Kamuya Ödünç Verme Hakkı’nı Kamu İcra Hukuku’na benzeterek değerlendirmiştir. Ancak hakkın ya da terimin niteliği hakkında evrensel bir sözleşme bulunmamaktadır. Bu nedenle terim, İsveç’te “Kütüphane Parası”, “Yazarın Parası”; Batı Almanya’da “Kütüphane Telifi”; ABD’de “Telif Hakkı Ödünç Veren Yazarlar” şeklinde de bilinmektedir. [7]
4. Bu Hakkın Yasal Dayanağı Nedir?
Kamuya Ödünç Verme Hakkının hukuki niteliği ve yeri ülkeden ülkeye farklılık gösterebilmektedir. Bazı ülkelerde “telif hakkı” temelli, bazılarında kanunla tanınan ayrı bir ücret hakkı olarak, bazılarında ise “kültür ve kanat için devlet desteğinin bir parçası olarak” değerlendirilmektedir. Hatta kimi ülkelerde bu üç yaklaşımı da içeren “karma bir sistem” benimsenebilmektedir.[8]
İngiltere, Kamuya Ödünç Vermenin telif haklarından tamamen ayrı bir fikri mülkiyet hakkı olarak, bağımsız bir ücret alma hakkı şeklinde değerlendirildiği ülkelerden birine örnek olarak gösterilebilir. İngiltere’nin 1979 tarihli PLR Yasası, yazarlara eserlerinin halk kütüphanelerince kamuya ödünç verilmesi karşılığında belli bir miktar ücret alma hakkı vermektedir. [9]
Danimarka, İsveç, Norveç gibi İskandinav Ülkeleri ve Avusturalya, Kanada gibi ülkeler PLR’yi kendi kültürleri ve dilleri için bir destek mekanizması olarak görmektedirler. Bu nedenle bahsi geçen ülkeler sadece kendi dillerinde yazan yazarlara ödenek sunmakta veya sadece kendi ülkelerinin vatandaşı olan fikir sahiplerini desteklemektedirler.
Ancak en yaygın değerlendirme, Fikri Mülkiyet Hukukunun ana unsurlarından biri olan “Telif Hakkı” temelli olan yaklaşımdır. Telif hakları, kişinin her türlü fikri emeği ile meydana getirdiği ürünler üzerinde hukuken sağlanan haklardır. Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar eserin üretilmesiyle birlikte doğar ve eserin kamuya sunulmasıyla birlikte kendiliğinden koruma sağlanır. [9] Bu amaç doğrultusunda, 19 Kasım 1992 tarihinde AB Konseyi tarafından 92/100 EEC Sayılı Direktif yayımlanmıştır. Söz konusu Direktif yürürlük süresi boyunca birçok kez büyük ölçüde düzenlemeye ve değişime uğramıştır. Bu sebeple daha açık, daha rasyonel ve güncel ihtiyaçlara cevap verebilecek yeni bir Direktif tasarısı hazırlama gereksinimi duyulmuştur. Bunun üzerine Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği Konseyi, Komisyondan gelen teklifi dikkate alarak 12 Aralık 2006 tarihli, 2006/115 EC Sayılı Direktifi oluşturmuştur. [11] Bu kaynakla birlikte yazarlara ve diğer hak sahiplerine eserlerinin kütüphaneler tarafından ödünç verilmesine izin verme veya ödünç verilmesini yasaklama konusunda münhasır bir hak verilmiştir.
Direktif; Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Almanya, Estonya, İrlanda, Yunanistan, İspanya, Fransa, İtalya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Hollanda, Avusturya, Polonya, Portekiz, Slovenya, Slovakya, Finlandiya, İsveç, Birleşik Krallık olmak üzere yirmi beş üye devlet muhatap alınarak hazırlanmıştır. Bütünüyle bağlayıcı olmayıp yalnızca ulaşılması gerekli temel sonuçlar açısından bağlayıcıdır. Bu hususta şekil ve yöntem seçimi ulusal otoritelere bırakılmıştır. Yani üye devletlerin, gerektiğinde hak sahiplerine Direktifin getirdiği korumadan çok daha geniş kapsamlı koruma sağlamalarına veya ulusal ya da kültürel değerlerini ön planda tutarak belirlemeler yapmalarına halel getiren bir durum söz konusu değildir.
“Kira Hakkı, Ödünç Verme Hakkı ve Fikri Mülkiyet Alanında Telif Hakkıyla İlgili Belirli Haklar Hakkında” başlıklı Direktife göre, Telif hakkı eserlerinin kiralanması, ödünç verilmesi ve ilgili hakların korunması konusu, özellikle fonogram ve filmlerin yazarları, yapımcıları için giderek daha önemli bir rol oynamaktadır çünkü korsanlık giderek artan bir tehdit haline gelmiştir. Telif hakkı ve ilgili hakların korunması, yeni sömürü biçimleri gibi yeni ekonomik gelişmelere uyum sağlamalıdır. Bu korumaların topluluğun ekonomik ve kültürel gelişimi için temel bir öneme sahip olduğu düşünülmektedir. Yazarların ve sanatçıların yaratıcı ve sanatsal çalışmaları, daha fazla yaratıcı ve sanatsal çalışmalar için temel olarak yeterli bir geliri gerektirir. Bu geliri güvence altına alma ve bu yatırımı telafi etme olasılığı, ancak ilgili hak sahiplerinin yeterli yasal koruması ile etkili bir şekilde garanti edilebilir.
5. Kamuya Ödünç Verme Hakkı Hangi Ülkelerde Uygulanmaktadır?
Kamuya Ödünç Verme Hakkı, bu konu hakkında herhangi bir uluslararası mevzuat olmadığı için dünya üzerinde düzensiz bir şekilde yayılmıştır. Dolayısıyla oldukça gelişmiş yasal düzenlemelere ve uygulamalara sahip ülkelerin varlığının yanı sıra bu hususta hiçbir çalışması olmayan ülkeler de bulunmaktadır. Ayrıca bu düzensizlik nedeniyle her ülke birbirinden farklı zamanlarda iç hukuklarında Kamuya Ödünç Verme Hakkı kapsamında yasal düzenlemeler yapmışlar ve uygulamaya başlamışlardır. PLR, kimi ülkelerde 1940’lardan beri, kimi ülkelerde ise 1970’lerden, 2000’li yıllardan beri yürürlüktedir.
Güncel verilere göre PLR, 34 ülkede yerleşik bir biçimde uygulanmaktadır. Örneğin Avusturya, Avusturalya, Hırvatistan, Almanya, İngiltere, Kanada, Kıbrıs, Estonya, Finlandiya, Yeni Zelanda, İrlanda, Fransa gibi ülkelerin PLR Programı vardır. Avrupa ülkelerinin birçoğunda PLR Sistemi bulunmasında 2006/115 EC Sayılı Direktifin önemli katkısının oluşu yadsınamaz bir gerçektir.
Bununla beraber aralarında Türkiye, Moldova, Romanya, İsviçre, Ukrayna, Sırbistan, Bulgaristan gibi ülkelerin de yer aldığı 29 ülkede, henüz yerleşik bir sistemleri bulunmamaktadır. Ancak bu ülkelerde de halihazırda PLR hizmetlerini düzenlemeye veya geliştirmeye yönelik çalışmalar yapılmaktadır. [12]
6. Hak Sahiplerine Yapılacak Ödemeler Nasıl Hesaplanır?
Bu hak kapsamında ilgililere yapılacak ödemelerin hesaplanması veya yapılacak ödemenin devlet bütçesinden mi, bu konu için ayrılmış özel bir bütçeden mi, kütüphaneler için ayrılmış bütçelerden mi tahsil edileceği ülkeden ülkeye farklılık gösterebilmektedir. Nasıl ki ülkeler hakkın “anlamını”, içeriğini, yasal dayanağını kendi sistemlerine ve iç hukuklarına göre düzenleyebiliyorlarsa; PLR ile gelen ücret hakkını belirlerken de çeşitli hesaplama yöntemleri kullanabilmektedirler. Örneğin stok sayısı, kopya sayısı, sayfa sayısı, ödünç verilme sıklığı(krediler), kitapların satış miktarı veya kültürel proje fonları esas alınarak hesaplamalar yapılabilmektedir. Ayrıca hesaplama yaparken birden fazla unsuru birlikte göz önünde bulunduran ülkelerin varlığını da unutmamak gerekir.
Ücret hesaplamalarını stok/kopya sayısına göre yapan ülkelere Norveç, Letonya, Grönland, Yeni Zelanda, Avusturalya, Danimarka ve Faroe Adaları örnek gösterilebilir. Bu hesaplama yönteminde, üzerinden ücret hakkı talep edilen her kitap için halk ve eğitim kütüphanelerinde bulunan tahmini toplam kopya sayısı belirlenir. Ardından ortaya çıkan sayı, mevcut program yılı için önceden belirlenmiş oluşturucu ya da yayıncı ödeme oranı ile çarpılır. Elde edilen sonuç, daha önceden belirlenmiş minimum ödeme tutarı puanı üzerinde ise gerekli işlemler yapılır. Hak talebinde bulunan kişi söz konusu kitabın tek yaratıcısı ise tüm ödemeye tek başına hak kazanır. Kişi ortak bir yaratıcı veya yayıncı ise ödemedeki payı, onun kitap üzerindeki telif ücreti payı kadar olacaktır. [13][14]
İtalya, ulusal değerlerini ön planda tutmakta ve değerlendirmelerinde kültürel proje fonlarını temel almaktadır.[15] Yukarıda da bahsi geçtiği üzere hesaplama yaparken birden fazla unsuru bir arada değerlendiren ülkelere Danimarka ve Fransa örnek verilebilir. Danimarka’da hem stok sayısı hem de sayfa sayısı dikkate alınmaktadır. Fransa’da ise kitabın kopya sayısı önem arz ederken aynı zamanda kitabın kopyalarının satış miktarı ve kütüphane üyelerinin sayısı da birer hesaplama esası olabilmektedir. Güncel verilere göre satın alınan kitap kopyası başına, kitap fiyatının %6’sı; her kütüphane üyesi başına da 1.5 Euro ödeme yapılmaktadır. Bu sayı üniversite kütüphaneleri söz konusu olduğunda 1 Euro’ya kadar düşebilmektedir. [16]
Ücret hakkı hesaplamalarında ölçüt olarak benimsenen temel ögelerden biri ve hatta en yaygın kullanılanı da kredilerdir. Kredi olarak bahsedilen husus, eserlerin kütüphaneler tarafından halka ne sıklıkla ödünç verildiğine ilişkin tutulan kayıtlardan başka bir şey değildir. Birleşik Krallık başta olmak üzere Avusturya, Belçika, Almanya, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Malta, Hollanda, Polonya, İspanya, Slovenya, İzlanda, Finlandiya, Hırvatistan, Lüksemburg gibi birçok ülke, hesaplamalarını kitapların ödünç verilme sıklığına göre yapmaktadır. Tipik olarak kişinin, eserin oluşturulmasına tek başına veya birden fazla kişi ile katkı sağlaması alacağı ücret üzerinde etkili olacaktır. Ortada bir grup çalışması varsa, çalışmaya yansıtılan katkı oranında pay alınabilecektir. [17]
7. Ücret Almaya Hak Kazanmak İçin Herhangi Bir Uygunluk Kriteri Var mıdır?
Daha önce de belirtildiği gibi PLR sadece yazarlar için değil fotoğrafçılar, illüstratörler, çevirmenler, derleyiciler, icracılar, yayıncılar, grafikerler için de vardır. Bu durumun doğal bir yansıması ve çağımızın ruhuna uygun olarak kütüphane ve bilgi hizmetleri, dijital formatlara da sahne olmaktadır. Günümüzde elektronik dergiler ve kitaplar, görsel-işitsel kitler, oyunlar veya kartlar, CD’ler, DVD’ler birçok araştırma ve çalışmaya kaynaklık edebilmektedir. Ne var ki bazı ülkeler bu tarz eserlere PLR kapsamında bir koruma ve ücret alma hakkı tanırken bazıları PLR sistemlerine dahil etmemişlerdir. Kısaca bu durum ülkelerin kendilerince belirledikleri, Kamuya Ödünç Verme ve karşılığında hakkaniyetli bir ücret alabilmeye uygunluk kriterleriyle alakalıdır. Örneğin, bazı PLR hizmetleri yalnızca edebi kurgu eserlerini finanse etmekle görevlendirilmiştir. Yine birçok ülke akademik metinleri sistem dışı bırakmaktadır. Ülkelerin ulusal dillerinde olmayan eserler için veya yaratıcısı kendi ülkelerinin vatandaşı olmayan eserler için ödeme yapmamaları da eserin mevcut sistemin kriterlerine uygun olmayışının bir sonucudur.
KAYNAKÇA
[1] https://www.ifla.org/publications/the-ifla-position-on-public-lending-right–2016-
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Public_Lending_Right
[3] https://publiclendingright.ca/about/overview
[4]https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2018/03/article_0007.html
[5]https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/203-208.pdf
[6]https://www.ideals.illinois.edu/bitstream/handle/2142/7164/librarytrendsv29i4c_opt.pdf?sequence=1
[7]https://repositories.lib.utexas.edu/handle/2152/63188
[8]https://web.archive.org/web/20140228224731/http://www.plrinternational.com/faqs/faqs.htm#legal
[9] https://www.bl.uk/plr/about-us
[10] https://www.telifhaklari.gov.tr/Telif-Hakki-Nedir
[11] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32006L0115
[12] https://plrinternational.com/established
[13] http://www.akka-laa.lv/lv/par-autortiesibam/autoratlidzibas-iekasesana-sadale-un-izmaksa/
[14] https://www.arts.gov.au/funding-and-support/lending-rights/questions-and-answers
[15] http://www.fuis.it/scrittori_italiani.html
[16] http://www.la-sofia.org/?lang=fr
[17] https://fikrimulkiyet.com/kamuya-odunc-verme
Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi 4. Sınıf öğrencisi olan İrem ALTUNKAYA, ortaokul yıllarından lise yıllarına kadar düzyazı alanında birçok yarışmada derece kazanmıştır. Selçuk Üniversitesi Hukuk ve Kariyer Topluluğu Yönetim Kurulu üyeliği yapmaktadır. Yeni nesil hukuk dallarında araştırmalarını sürdürmektedir. Halihazırda “INTO THE FUTURE WAIT!“ isimli, “Yapay Zeka ve Hukuk” konulu bir Erasmus+ KA1 Gençlik Projesi yürütmektedir.